شعر «بخوان و حفظ کن: خِرَد رهنمای و خِرَد دلگشای» و معنی شعر:

بخوان و حفظ کن

خِرد رهنمای و خِرَد دلگشای

• نوع نثر: مثنوی
• شاعر: ابوالقاسم فردوسی
• اثر: شاهنامه

به نام خداوند جان و خرد            کزین برتر اندیشه برنگذرد

سخن [کتاب شاهنامه] را به نام خدایی که آفریننده ی جان و خرد است، آغاز می کنم؛ زیرا خداوند از همه ی اندیشه ها و خردها، بالاتر است.

نكته دستوری:

در مصراع اوّل، فعل «آغاز می کنم» حذف شده است.

اندیشه  ß  نهاد

نكته مفهومی:

این بیت اشاره دارد به: انسان ها بیشتر از این نمی توانند، عظمت و حقیقت خداوند را درک کنند.

خِرد، رهنمای و خِرَد، دلگشای            خرد، دست گیرد به هر دو سَرای

عقل (خرد)، راهنما و خوشایند و شادی بخش است و در دو جهان (دنیا و آخرت) به انسان، یاری و کمک می رساند.

آرایه ادبی:

دست گیرد  ß  کنایه از کمک می کند.

نكته دستورى:

مصراع اول از دو جمله تشکیل شده است و فعل «است» بعد از «رهنمای» و «دلگشای» حذف شده است.

هر دو سرای  ß  دنیا و آخرت

به دانش گرای و بدو شو بلند            چو خواهی که از بَد نیابی گزند

اگر می خواهی که گرفتار بدی های دنیا نشوی به یاد گرفتنِ دانش، روی آور تا این که به وسیله ی علم و دانش، به مقام و بزرگی برسی و بلند مرتبه شوی.

نکته دستوری:

در مصراع اول، دو جمله ی امری به کار رفته است و در مصراع دوم، دو جمله ی خبری.

ز نادان، بنالد دلِ سنگ و کوه            اَزیرا ندارد بَرِکس، شکوه

دل سنگ و کوه هم از دستِ انسان نادان به درد می آید و می نالد، چون که انسان نادان در نظرِ هیچ کسی، ارزش و مقامی ندارد.

آرایه ی ادبی:

دل سنگ و کوه بنالد  ß  جان بخشی (تشخیص)

منظور از «سنگ و کوه»، همه ی پدیده ها و موجودات است.

توانا بُوَد هرکه دانا بُوَد            ز دانش، دلِ پیر، بُرنا بُوَد

هر کسی که از دانایی (آگاهی) برخوردار باشد، بسیار توانمند و قدرتمند است. علم، سبب می شود که انسان های پیر، در دلشان، احساس نشاط و شادابی کنند.

آرایه ادبی:

پیر و بُرنا  ß  تضاد

نکته دستوری:

بیت از سه جمله تشکیل شده است.

هر که  ß  نهاد

دل پیر  ß  نهاد

دیگر آرایه های ادبی:

قافیه ها و ردیف ها عبارت اند از:

بیت اول:

خرد و بگذرد  ß  قافیه (ردیف ندارد.)

بیت دوم:

دلگشای و سرای  ß  قافیه (ردیف ندارد.)

بیت سوم:

بلند و گزند  ß  قافیه (ردیف ندارد.)

بیت چهارم:

کوه و شکوه  ß  قافیه (ردیف ندارد.)

بیت پنجم:

دانا و بُرنا  ß  قافیه (ردیف: بود و بود)

محتوای شعر:

این شعر را فردوسی با نام خداوند بزرگی آغاز می کند که آفریننده ی انسان ها و عقل و خرد است. بعد به وصف عقل، دانش و دانایی می پردازد که عقل و خرد، راهنمای انسان ها می باشد و سبب می شود انسان ها گمراه نشوند. از نظر فردوسی، دانش، سبب نشاط، جوانی، قدرت و توانایی است.

ابوالقاسم فردوسی (411 - 329 هـ.ق):

در روستای باژ واقع در منطقه ی توس خراسان، به دنیا آمد. از نجیب زادگان و دهقانان توس بود. فردوسی ۲۵ یا ۳۰ سال برای سرودن شاهنامه رنج کشید و در حالی که نزدیک به ۸۰ سال داشت، در گذشت و در زادگاهش به خاک سپرده شد.